نفخ شکم گاو زمانی رخ می دهد که گازها نتوانند خارج شوند، تجمع کنند و باعث باد کردن بیش از حد شکم شوند. در برخی از موارد این وضعیت برطرف می شود ولی در برخی از موارد رفع نمی شود. چنانچه انسان در رفع این مسئله دخالت نکند، این وضعیت ممکن است بدتر شود و به قلب و شش فشار وارد کند به حدی که دام نتواند نفس بکشد و خفه می شود.
بزرگ شدن بیش از حد شکم (سمت چپ شکم) از مشهورترین علائم نفخ شکم گاو است، اما معمولاً با علائمی از قبیل لگد زدن به شکم، مرتب بلند شدن و نشستن، کشیدن بدن و تنفس دشوار همراه است. بیماری های دیگری وجود دارند که می توانند برخی از این علائم را نشان دهند و لازم است و باید از هم تفکیک شوند. اگر یک دام سالم به نظر برسد و ناگهان شروع کند به نشان دادن علائم ورم شکم، احتمالاً دچار نفخ شکم شده است. غیرمتخصصین می گویند که به نظر می رسد که دام یک بادکنک که در حال ترکیدن است را بلعیده است.
نفخ در گوساله هایی که شکمبه آنها کامل رشد نکرده است رایج تر است زیرا دوازدهه آنها در اثر گاز یا مایعات متورم می شود.
به طور کلی پس از مصرف غذا توسط گاوها باید در هر دقیقه 2 الی 4 بار آروغ توسط دام زده شود تا گازهای موجود در شکمبه گاو خارج شود در غیر اینصورت باعث ایجاد نفخ خواهد شد که به مرور زمان باعث اختلال در سیستم گوارشی و تنفسی دام خواهد شد و ممکن است به تلف شدن دام منجر شود.
در اثر تخمیرهای گوارشی بوسیله میکروارگانیسمهای زنده موجود در شکمبه، مقدار زیادی گاز آمونیاک، گاز کربنیک و متان ایجاد می شود . این گازها معمولا به قسمت بالای شکمبه می آیند که بوسیله رفلکس آروغ بیرون رانده می شوند. آروغ عبارت است از باز شدن اسفنکتر کاردیا (محل اتصال مری به شکمبه ) و خروج مقداری از گازهای تولید شده در شکمبه بوسیله مری و دهان که اگر این عمل به هر علتی قطع شود، باعث انباشتگی این گازها در شکمبه شده و در نتیجه ایجاد نفخ می شود.
دو نوع نفخ وجود دارد:
الف) نفخ گازی:
این نوع نفخ به علت فلج شدن اسفنکتر کاردیا در اثر مواد سمی موجود در بعضی از گیاهان (مانند اسید سیانیدریک) و یا بسته شدن آن بوسیله انباشتگی غیر طبیعی شکمبه، گاز تولید شده در قسمت بالای شکمبه جمع شده و قادر به خروج نمی باشد.
ب) نفخ کفی:
یک نوع دیگر نفخ شکم گاو که بسیار خطرناک است، نفخ کفی است. نفخ کفی معمولاً در اثر خوردن علوفه های ذخیره شده رخ نمی دهد، ولی لازم است که شما نسبت به آن هوشیار باشید. در این نوع نفخ، گاز به شکل حبابهای کوچک به صورت کف در وسط توده های غذایی در حال هضم محبوس می باشد.
دام مبتلا به نفخ کفی نمی تواند آروغ بزند زیرا هیچ توده گازی در قسمت عقبی شکمبه وجود ندارد. در این مورد نفخ، استفاده از لوله شکمی مؤثر نیست زیرا داخل شکمبه کف وجود دارد و اگر تا آخرین لحظه صبر کنید هیچ گازی از لوله خارج نمی شود و به این معنی است که دام زمان بسیار کمی دارد و زمان کافی برای رسیدن دامپزشک برای انجام اقدامات ضروری وجود ندارد.
هنگامی که لوله شکمی داخل شکمبه است، این امکان وجود دارد که محصولاتی از قبیل روغن نباتی یا وازلین را وارد لوله شکمی کرد تا باعث شکستن حباب ها شود به طوری که به توده های گازی بزرگتری تبدیل شوند. در چنین مواردی این یک درمان استاندارد است، اما ممکن است کافی نباشد.
در موارد شدید مشکلات تنفسی (که می تواند خیلی سریع رخ دهد)، ممکن است جراحی فوری لازم شود. یکی از فرآیندهای درمانی استفاده از تروکار در شکمبه می باشد. تروکار ابزار پلاستیکی کوچکی است که در سمت چپ دام برای کاهش فشار وارد می شود و می توان آن را بعداً جدا کرد بدون اینکه به بخیه نیاز باشد. تروکارهای استاندارد همیشه به اندازه کافی بزرگ نمی باشند تا اجازه دهند محتوا با سرعت کافی خارج شود، بنابراین گاهی از موارد، ابزار بزرگتری لازم است. عامل های ضدکف را نیز می توان از طریق این مدخل وارد کرد.
در بدترین شرایط که دام رنج بسیاری می برد و دامپزشک در دسترس نیست، گاودار ممکن است با کمک چاقو و سوراخ کردن شکمبه نفخ را کاهش دهد. این انتخاب خوبی نیست زیرا ممکن است محتوای شکمبه وارد حفره شکمی شود و به واسطه آن پریتونیت ثانویه ایجاد شود.
باید کاملاً در جهت کاهش عوامل ایجاد کننده نفخ شکمبه ای تلاش شود. چرای گاو با لگوم آبدار مراتع، باعث بروز نفخ شکم گاو از بهار تا پائیز و در نتیجه مرگ دام می شود. محدود کردن دسترسی به این منابع خوراکی به همراه خوراندن علوفه خشک می تواند تعداد موارد نفخ کفی را به شدت کاهش دهد. دیگر شیوه های مؤثر، اضافه کردن مواد فعال سطحی به آب نوشیدنی و ترکیب غلات یا ملاس می باشد.
در هر دو شکل نفخ حرکات تنفسی (Left flank) طبیعی تهی گاه چپ افزایش می یابد و به ۶۰ حرکت در دقیقه می رسد . حیوان سرپا است ولی بد تنفس می کند و مخاطات آبی رنگ می شود.
مرگ ممکن است خیلی زود و در اثر فشار خیلی زیاد شکمبه روی دیافراگم بوجود آید . قبل از مرحله حاد، حیوان ناآرام به نظر می رسد، از سایر دامها جدا شده و از خوردن خودداری می کند و نشخوار و آروغ قطع می شود.
عوامل ایجاد کننده نفخ:
۱- عوامل غذایی:
بزاق بر ضد تغییرات ناگهانی عمل نموده و اثر ضد کف آن، تشکیل کف را خنثی می کند این اثرات بوسیله ترشح بیکربنات و موسین موجود در بزاق تأمین می شوند. در صورت مصرف غذاهای اشتها آور ولی فقیر از نظر فیبرهای سلولزی و غنی از گلوسیدها و با قابلیت تخمیری زیاد که به سرعت مصرف شده اند تحریک گیرنده های شکمبه جهت ایجاد عمل نشخوار صورت نخواهد پذیرفت و در نتیجه ترشح بزاق که دارای اثرات تامپون و ضد کف می باشد، کاهش می یابد.این نوع اختلال می تواند در اثر مصرف جیره های غنی از نظر کنسانتره (که بسیار خرد شده باشند ) و یا گلومینه خیلی جوان که دارای فیبر کمی هستند و غذاهای آبکی غنی از ازت رخ می دهد.
همچنین مصرف گیاهان کم آب زیاد خرده شده و انبار شده و یا جیره های حاوی کلم و یا چغندر علوفه ای زیاد نیز می تواند این حالت را بوجود آورد. بعلاوه برخی از گیاهان مانند شبدر سفید و یا یونجه دارای عوامل کف زا می باشند. مراتع جوان و شاداب٬ مراتع اوره پاشی شده و مصرف زیاد گلوکز ٬کلسیم ٬ منیزیم و مواد زیاد نیتروژن دار به بروز نفخ کمک می کند
کلسیم با بلوکه کردن استیل کولین و شل شدگی عضلات و منیزیم با ایجاد شل شدگی عضلات شکمبه ای در بروز نفخ موثر است .
۲ -عوامل ژنتیکی
خصوصیات فردی دام همانند اثر ژنتیک دام در ساختمان شکمبه و حرکات آن و ترکیب پروتئین های بزاق و نیز عادت به چرا نیز از عوامل اثر گذارند .
۳- عوامل آب و هوایی
هوای سرد بویژه بارانی و پرباد، باعث اختلال در تنظیم حرارت بدن حیوان می شود و باعث ایجاد زمینه های مناسب جهت ایجاد نفخ در حیوان می شود.
4- بیماری های عفونی غیر گوارشی
از بیماریهای عفونی غیر گوارشی که با اثر گذاری بر اعصاب یا دستگاه گوارش زمینه ساز بروز نفخ هستند ٬می توان بیماری های سل و کزاز را نام برد .
در بیماری سل غدد لنفاوی مری متورم شده و با اعمال فشار خارجی بر مری مسیر آن را مسدود میکند .
در بیماری کزاز در گوساله ها با ایجاد اختلال در عصب واگ عمل ناودان مری مختل میگردد و این زمینه ساز بروز نفخ مزمن است .
5- عوامل میکروبی
از عوامل میکروبی شکمبه باکتری های کپسول دار و پلی ساکاریدهای تولیدی آنها در بروزنفخ نقش بیشتری دارند .
پیشگیری از بروز نفخ:
جهت پیشگیری می بایست تغییر یک جیره غذای به جیره غذایی دیگر به آرامی صورت پذیرد و در هنگام انتقال دامها از چراگاه بدون لگومینه به چراگاههای غنی از آن، می بایست از علوفه با کیفیت خوب استفاده شود و از چراندن گاوها در چراگاههای حاوی مواد لگومی نه خیلی جوان پرهیز شود.
همچنین در هوای بد و بارانی بهتر است از بردن دامها به چراگاه پرهیز شود . و پس از بردن دامها به چراگاه های لگومینه، باید آﻧﻬا را تحت کنترل قرار داد.
علایم بالینی و کالبد گشایی:
لیس زدن به شکم ٬ تنگی نفس مشخص٬ خارج کردن زبان از دهان ٬ریزش بزاق ٬ خیز کیسه بیضه از علایم ظاهری وجود این بیماری است . در کالبد گشایی پس از تلف شدن دام پر خونی گره های لنفاوی سر و گردن ٬ پر خونی بخش فوقانی دستگاه تنفس ٬نرمی کلیه ها ٬پر خونی مخاط روده و گاهی موارد پارگی شکم و دیافراگم مشاهده میشود . تا چند ساعت پس از مرگ کف از بین میرود . لایه شاخی شکمبه به صورت ورقه ای کنده میشود و مخاط زیر آن به طور قابل توجهی پر خون به نظر میرسد . دامی که براثر نفخ زمین می خورد به زودی تلف میشود
درمان :
۱-با قرار دادن تکه ای چوب در دهان ترشح بزاق را تحریک کرد دو سمت این چوب از دوطرف فک های دام بیرون میباشد و با طنابی به سر دام بسته شود تا قابل خروج نباشد یا بلعیده نشود .
۲-از جوش شیرین به مقدار ۱۵۰ تا ۲۰۰ گرم در یک لیتر آب استفاده کرد و به دام خورانید .
۳-از روغن های غیر سمی مثل روغن های گیاهی به دام خورانیده شود .
۴-گاز را توسط لوله ای از بدن دام خارج کرد .
۵-از داروهای مربوطه همانند پولوگزالون و…. استفاده نمود .
۶-مالیدن مخلوطی از روغن های غیر سمی با داروها به پهلوی دام ٬ با لیس زدن دام این مواد خورده میشود و اثر خویش را میگذارد .
۷-از روغن ها و داروهای فوق در آبخوری ها استفاده کرد .(مقدار روغن های گیاهی ۲۴۰ تا ۳۰۰ گرم به ازاء هر راس دام و یا ۱%حجم آبخوری)
۸-از ترکیبات ضد نفخ در پلت های غذایی استفاده گردد .
۹-اسپری روغن های گیاهی بر روی علف ها و علوفه های مرتع انجام شود. البته بارندگی تا حد زیادی این روغن ها را خواهد شست .
۱۰-استفاده دایمی از روغن هامی تواند بر کیفیت شیر دام اثر گذار باشد . این روغن ها برجذب بتاکاروتن اثر منفی دارد به این ترتیب مقدار بتا کاروتن در شیر و کره کم می گردد و نیز مزه ٬بو و طعم شیر نیز تغییر خواهد یافت .از روغنهایی که اثر نامطلوب بر طعم و بو می گذارند می توان روغن کتان ٬سویاو ماهی را نام برد . روغن بادام زمینی و امولسیون پیه بهترین می باشند.با اضافه کردن ۴% نمک به جیره غذایی می توان دام را وادار به خوردن آب کرد به این ترتیب جریان خروج مواد غذایی از شکمبه تسریع می یابد . عیب این کار این است که افزایش وزن دام کاهش می یابد .
11-دام را پس از مدتی گرسنگی نباید یکباره در معرض غذا قرار داد . گاو مبتلا را در محیط تنگ قرار نداده و هرگز به پشت نخوابانیده .
12-نگهداری گاو در یک سراشیبی به گونه ای باشد که سر دام بالاتر از بقیه بدن قرار گیرد ٬به این ترتیب خروج گاز از بدن دام تسریع میگردد .
13-افزودن فرمالین (محلول ۳۷% فرمالدئید )به مقدار ۱%به مایعات جایگزین شیر در غذای گوساله ها و بره ها بروز نفخ شکمبه را کاهش میدهد و خطرات جانی در سلامتی بره ها ندارد.
نفخ شکمبه در گوساله ها در سن کمتر از ۵ هفتگی متداول نیست تا این زمان شکمبه هنوز حالت هوازی دارد ورورد شیر یا جانشین شونده های آن به شکمبه باکتری غیر هوازی را زیاد می کندو فرآورده های تخمیری آنها موجب نفخ می گردند . تغذیه شیر با سر پستانک کمک میکند که این نفخ ایجاد نشود .
علت مرگ دام در بیماریهای نفخ
در گذشته جذب گازهای سمی چون H2S یا آمین های سمی چون هیستامین ها را علت مرگ میدانستند ولی به نظر می رسد این موارد از عوامل ثانوی می باشند.علت اصلی مرگ اختلالات تنفسی – خونی و قلبی است که در اثر اتساع شکمبه ایجاد می شود.
مواد ضد كف
از آنجايي كه بيماري نفخ با افزايش كف در شكمبه ايجاد مي شود يك روش ساده براي پيشگيري از ايجاد آن كنترل توليد كف با استفاده از مواد ضد كف است. در حال حاضر اين مواد با كاهش كشش سطحي مايع دورن شكمبه براي پيشگيري نفخ استفاده مي شوند.از اين دسته مي توان به اكتانول، مايعات سيليس دار، فسفات هاي آلي و پولوكسالن اشاره كرد.
كپسول هاي ضد نفخ با اثر طولاني مدت
هر كپسول تقريباً 150 ميلي متر طول دارد و مانند قرص پلاستيكي بزرگي در گلوي دام انداخته مي شود تا درون شكمبه دام قرار گيرد.
پايداري تركيبات اين كپسول ها به مدت 80 تا 100 روز ادامه دارد ومي بايست يك هفته قبل از وارد كردن گاو به مراتع، به گاو داده شود. اين كپسول ها مرگ ناشي از نفخ را تا حدود 80 درصد كاهش مي دهند. آزمايشات نشان داده اند گاوهايي كه اين كپسول ها را استفاده كردند وزن و توليد شيرشان افزايش خواهند يافت. نبايد اين كپسول ها را به گاوهاي زير 200 كيلوگرم داد.
بلوك هاي نفخ
بلوك هاي نفخ يا ليستگاه (مكان ليسيدن)، حداقل نياز براي پيشگيري از بروز نفخ بوده و مورد علاقة دامپرورها مي باشد. چندين نوع از آنها در بازار موجود مي باشد و بعضي از آنها حاوي Teric12A23B مي باشند كه تركيبي مؤثر براي كنترل نفخ دام است. براي پيشگيري از نفخ لازم است دام هر روز اين بلوك ها را مصرف كند. براي استفاده از آنها بايد به نكات زير توجه كرد:
– بلوك ها را در محل تجمع حيوانات قرار دهيد ولي نبايد نزديك آبخوري قرار گيرند. مطالعات نشان مي دهد كه اگر بلوك ها را در محلي دور از مكاني كه گاوها در آنجا مي چرند قرار دهيم مصرف بلوك ها كاهش مي يابد.
– هر بلوك بايد در دسترس چهار يا پنج دام قرار گيرد.
غلتك هاي چرخشي ليسيدن
در اين روش از يك غلتك كه در تشتي از ملاس طبي غوطه ور است استفاده مي كنند.
گاو به ملاس روي غلتك ليس مي زند و ليسيدن سبب چرخيدن غلتك در تشت مي شود. اين دستگاه از پلاستيكي با دوام ساخته شده است و گنجايش 140 ليتر ملاس را دارد و مانند بلوك، موفقيت حاصل از ليسيدن غلتك بستگي به ميزان شناخت گاو براي استفاده از آن دارد. معمولاً اين روش 2 تا3 هفته قبل از فصل نفخ و با استفاده از مخلوطي از آب و ملاس مورد استفاده قرار مي گيرد (3 ليتر ملاس به 5 ليتر آب). دستگاه بايد جايي قرار گيرد كه حيوانات در آنجا جمع مي شوند و نبايد آن را در معرض آفتاب قرار داد زيرا مواد آن تخمير مي شود. سپس مي بايست تريك (Teric) را به مخلوط اضافه كرد به طوري كه هر حيوان مقدار 40 ميلي ليتر در روز دريافت كند. رغبت دام به اين روش را مي توان با استفاده از اضافه كردن ملاس بيشتر به مخلوط بهبود بخشيد. غلتك هاي چرخشي ليسيدن را بايد هفته اي دوبار پر و هر 2 يا 3 هفته يك بار آن را بشوئيد.
واكسيناسيون
واكسيناسيون عليه نفخ امكان پذير نيست. با وجود اين گاهي اوقات مرگ در اثر بيماري هاي كلستريديايي مانند بيماري پرخوري با نفخ همزمان مي شود، زيرا نفخ خفيف و مزمن ممكن است گاو را مستعد مرگ در اثر اين بيماري ها بكند. به علاوه بعضي از دانشمندان متعقدند كه باكثري هاي كلستريديايي در فرآيند نفخ دخالت دارند. لذا همه گاوها مي بايست عليه بيماري هاي كلستريديايي با استفاده از واكسن (5 در 1) يا (7 در 1) قبل از فصل بروز نفخ واكسينه شوند.
بدون نظر