استرس گرمایی و تاثیر آن بر گاوهای شیری

استرس گرمايي به عنوان یکی ازمشکلات اصلی در گاوداری های ایران به خصوص در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری می باشد. گاوهاي شيري به استرس گرمايي بسيار حساس هستند. استرس گرمايي نه تنها از راه افت توليد، افت كيفيت شير و کاهش باروری بر درآمد توليد كننده اثر منفي ميگذارد، بلكه سبب بروز مشكلاتي در سلامتي گاوهای شیری نيز ميگردد.

دو منبع حرارتی گاو را تحت تاثیر قرار می دهد که عبارتند از حرارت محیط و حرارت حاصل از سوخت و ساز مواد غذایی در بدن دام. زمانی که دمای هوا بطور ناگهانی و یا بیشتر از سطح تحمل بدن حیوان بالا می رود، بدن تعادل خود را از دست داده و موجب کاهش اشتها و تولید و کاهش تولید مثل خواهد شد و حتی مرگ را به همراه خواهد داشت. برای کنترل این معضل و به حداقل رساندن آن روش های مختلفی موجود می باشد که در ادامه به آنها اشاره خواهد گردید. افزایش دمای بدن گاو می تواند بوسیله انسان با ایجاد دوش هایی در محل شیردوشی و یا از طریق افزایش تعداد تنفس و یا افزایش میزان فعالیت غده های عرق خود دام کنترل گردد. از آنجایی که گاو نسبتا کم عرق می کند، مرطوب کردن آنها با آب ضروری است. آب پاشی کوتاه مدت با تبخیر آب توسط تجهیزات تهویه دنبال می شود. آب پاشی یا مه پاشی و خنک نمودن با استفاده از تهویه در کشورهای گرمسیر مورد استفاده قرار گرفته است.

تعريف استرس گرمايي: در یک گاو دمای ایده آل که هیچگونه اثر منفی بر تولیدات دام نداشته باشد، بین 4 تا  24درجه سانتیگراد است که ناحیه آسایش دمایی نامیده می شود. دمای خارج از محدوده آسایش باعث بر هم خوردن تعادل دام، کاهش تولید و کاهش باروری و همچنین بروز مشکالتی در سلامتی دام می گردد که مجموعه عوامل ذکر شده به دنبال افزایش دما را استرس گرمایی می نامند. استرس گرمايي زماني ايجاد ميشود كه بار حرارتي گاو شيري بيشتر از توانايي آن براي دفع حرارت باشد. شدت استرس گرمايي به ميزان رطوبت و دما بستگي دارد. در دماي بالای25  درجه سانتی گراد يا حتي بالای20 درجه سانتی گراد گاو دچار استرس گرمايي ميشود و وضعيت سلامتي و عملكرد آن تحت تاثير قرار ميگيرد. ایجاد بیش از حد فشار حرارتی بر گاو در اثر درجه حرارت و رطوبت بالای محیط، موجب استرس حرارتی خواهدشد. استرس حرارتی سبب کاهش تولید و نرخ آبستنی گاوهای شیری در طول تابستان می گردد. این خسارات در کاهش مقدار شیر تولیدی، افزایش تعداد روزهای باز و کاهش نرخ گوساله زایی ظاهر می گردد. میزان خطرآفرین استرس گرمایی در گاوهای شیری دمای 37 درجه سانتی گراد و رطوبت 20 درصد می باشد. و محدوده کشنده برای گاوهای شیری دمای 37 درجه سانتی گراد و رطوبت 80 درصد است.

اثرات استرس گرمایی:

1-افزایش تعداد تنفس:  افزایش تعداد تنفس به بیش از 70 بار در دقیقه، دراین حالت دهان گاو باز بوده و شروع به له له زدن می نماید.

2-كاهش خوراک مصرفی

3-افزايش آب مصرفي

4-افزايش تعرق

5-كاهش جريان خون به اجزاي دروني

6-تاثیر استرس گرمایی بر میزان تولید شیر: كاهش شير توليدي باعث ضرر اقتصادي به پرورش دهندگان گاو شيري ميشود. کاهش مصرف خوراک به میزان 8 تا 12 درصد و یا بیشتر که به دنبال آن باعث کاهش تولید شیر نیز می شود ضمن اینکه بخشی از موادغذایی مصرف شده نیز صرف کنترل و حفظ دمای بدن دام می شود و از آنجایی که گاوهای پرتولید خوراک بیشتری مصرف می کنند حساسیت بیشتری به استرس گرمایی دارند. در یک واحد گاوداری این تنش می تواند روزانه 4 کیلوگرم تولید را در هر دام پایین آورد که این میزان در یک دوره تولید شیر می تواند مقدار زیادی از تولید را کاهش دهد.

7-تاثیر استرس گرمایی بر عملکرد تولید مثلی در گاو شیری : استرس گرمایی یک عامل مهم در ناباروری گاوهای شیرده بوده و از لحاظ اقتصادی خسارت‌های شایان توجهی را باعث می‌گردد.

فاکتورهای مختلفی در استرس گرمایی تاثیر دارد. نتیجه مهم افزایش دما و رطوبت، کاهش تظاهر فحلی، کاهش اشتها و خوراک مصرفی می‌باشد. استرس گرمایی بر روند تولیدمثلی اکثر گونه‌های مزرعه‌ای اثر گذاشته و گاوهای شیری حساسیت خاصی به استرس گرمایی به علت تولید گرمای متابولیکی حاصل از فرایند تولید شیر دارند. از جمله مواردی که طی استرس گرمایی می‌تواند تحت تاثیر قرار گیرد فعالیت محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- تخمدان می‌باشد. مطالعات متعددی تاثیر استرس گرمایی بر الگوی ترشحی هورمون‌های استرادیول و پروژسترون را مورد بررسی قرار داده است. نتایج بعضاً متفاوت منتشر گردیده که نوع استرس (حاد یا مزمن)، نژاد دام، دقت، نوع خوراک مصرفی و عوامل کنترل نشده و… می‌توانند این نتایج متفاوت را تفسیر نمایند. فولیکول‌های تخمدان در دام‌های تحت استرس گرمایی آسیب دیده اما به رشد خود ادامه می‌دهند. سلول‌های تیکا و گرانولوزا در فولیکول نیز در طی استرس گرمایی ممکن است آسیب بینند. نشان داده شده که فولیکول‌ها نمی‌توانند رشد طبیعی داشته باشند و استرادیول تولیدی کاهش دارد. کاهش در سنتز استرادیول ظهور فحلی را با مشکل مواجه کرده که یکی از اثرات استرس گرمایی در فرایند باروری و یا باروری پایین در دام‌های تحت استرس گرمایی می‌باشد. استرس گرمایی باعث کاهش در میزان استرادیول می‌شود ولی این کاهش در تیمارهای مورد آزمایش ممکن است معنی‌دار نباشد.

علاوه بر اثرات استرس گرمایی بر فولیکول‌های تخمدان، جسم‌زرد نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد. با توجه به نیاز آبستنی به میزان قابل توجهی پروژسترون، کاهش پروژسترون تولیدی از جسم‌زرد در دام‌های تحت استرس گرمایی می‌تواند یکی از دلایل پایین بودن نرخ آبستنی در این دام‌ها باشد. البته گزارشات در تغییر میزان پروژسترون نیز متفاوت است. برای کاهش غلظت پروژسترون در اثر استرس گرمایی، کوتاه شدن چرخه فحلی در طی تابستان و اختلال در متابولیسم لیپید در طی ماه‌های گرم سال عنوان شده است.

از اصلی‌ترین راه‌ها برای جلوگیری از كاهش تولیدمثل می‌توان همان روش ایجاد سایه و خشك كردن محیط در زمان تلقیح مصنوعی را نام برد كه تا حد زیادی بهبود این اوضاع کمک خواهد كرد. روش دیگری كه تاثیر زیادی در بهبود شرایط دارد هم زمانی فحلی و ایجاد هم زمانی در گاوها بوده كه نشان داده شده است که در تابستان در گاوهایی كه به صورت هم زمان فحل و تلقیح شده‌اند نسبت به گاوهایی كه جداگانه فحل یابی شده‌اند درصد موفقیت بیشتری در باروری داشته‌اند چون فحل یابی به صورت انفرادی در تابستان با كوتاه شدن دوره فحلی مشكل می‌باشد.

 تاثیر استرس گرمایی بر تولید مثل گاو ماده: 1-کاهش بروز فحلی و در ادامه کاهش باروری 2 -افزایش کیست تخمدان3 -افزایش سقط جنین و مرگ زودرس جنین4  -کاهش نرخ آبستنی5  -افزایش دمای رحم ـ کاهش جریان خون رسانی به رحم6  -افزایش فاصله گوساله زایی به دلیل تأخیر در برگشت رحم بعد از زایمان

تاثیر استرس گرمایی بر تولید مثل گاونر: از اثرات منفی استرس گرمایی بر دام نر کاهش کیفیت منی را می توان عنوان  نمود.تغییرات در کیفیت منی ممکن است به کاهش باروری منجر شود. آزمایشات نشان داده که گاوهای نر در بروز علائم استرس و نشان دادن حساسیت نسبت به استرس گرمایی متفاوت می باشند و بصورت انفرادی ممکن است گاو نری باشد که در مقابل استرس گرمایی علائم چندانی نشان ندهد در حالی که سایرین دارای علائم شدید باشند.

8-خطر بروز اسيدوز: در دوره استرس گرمايي خطر اسيدوز افزايش مي‌يابد. فاكتورهايي كه با مشكلات اسيدوزي مربوط ميباشند عبارتند از: كاهش مصرف ماده ي خشك با نسبت علوفه كمتر، کاهش نشخوار، کاهش ترشح بزاق و در نهایت ایجاد اسیدوز در دام که تمام اين فاكتورها با كاهش بازده غذايي مرتبط ميباشد و به دنبال آن توليد شير و اغلب اوقات چربي شير نيز كاهش مي‌يابد. علاوه بر اين اسيدوز وضعيت كلي سلامتي حيوان، باروري و طول عمر مفيد توليدي گاو را تحت تاثير قرار ميدهد.

9-استرس گرمایی در گاوهای آبستن منجر به کاهش وزن گوساله می شود و بعد از زایش، گوساله دچار اختالالت متابولیکی می شود. گاو سرپا می ایستد که ناراحتی مفاصل را به همراه خواهد داشت.

راهکارهای مدیریتی کنترل و کاهش استرس گرمایی در گاو شیری:

 1-افزایش دفعات خوراک دهی اما در مقادیر کم و در اوقات خنک تر روز، 4تا 6 مرتبه در روز – خوراك تازه باعث تشويق مصرف مي شود. – گاوهاكنجكاو بوده بنابراين، اگرمحل خوراك دهي جاي مناسبي باشد با افزايش دفعات خوراك دهي گاوها بيشتر به طرف آخورحركت مي كنند.

2-ازآنجایی که که گاوسعی در دورکردن حرارت دارد، جریان خون به دستگاه گوارش کاهش می یابد. استفاده از خوراک هایی با کیفیت بالاتر و با خوش خوراکی بیشتر توصیه می گردد.

3-طراحی سایبان در بالای آخور  

4-هنگام استفاده از نسبت هاي بالاتر كنسانتره در جيره توصيه مي شود كه از بيكربنات سديم (جوش شيرين) براي پيشگيري از اسيدي شدن محيط شكمبه استفاده نماييد.

5-از افزايش بيش از حد پروتئين در جيره خودداري كنيد. جيره ها بايد حدود18 درصد يا كمتر پروتئين داشته باشند. فقط گاوهاي با بالاترين توليد به 18 درصد پروتئين نياز دارند.

 6-به منظور بهبود استفاده انرژي در دام هاي تحت استرس گرمايي مي توان از نياسين(6 گرم در روز به ازای هر دام) به عنوان يك ماده افزودني استفاده كرد.

7-افزايش درجه حرارت و در ادامه افزایش تعریق و دفع سدیم و پتاسیم نیاز به مواد معدنی را افزایش می دهد. توصيه مي شود كه در هنگام استرس گرمایی نیز، نسبت 3 به1 پتاسیم به سدیم در جیره حفظ گردد.

8-مدیریت رژیم غذایی: هرگاه به دلیل استرس گرمایی، میزان مصرف خوراک کاهش یابد، باید غلظت مواد مغذی افزایش یابد تا از تامین کافی تمام عناصر غذایی لازم اطمینان حاصل شود. علوفه های ساقه ای با کیفیت پایین، با تخمیر داخل شکمبه، گرمای بیشتری تولید می کنند. علوفه های با کیفیت بالا سریعتر هضم می شوند و نتیجه آن تولید گرمای کمتری است.

افزایش تراکم انرژی ممکن است منجر به استفاده از مقادیر بیشتری کنسانتره و یا محصولات جانبی شود. افزایش تراکم انرژی رژیم غذایی، استفاده ازعلوفه با کیفیت بالا و تغذیه پودر چربی و کنسانتره بیشتر به حیوان کمک میکند تا انرژی مورد نیاز خود را حتی با وجود مصرف ماده خشک کمتر، حفظ کند. با این حال، برای جلوگیری از اختلالات گوارشی مانند اسیدوز و شیردان جابجا شده، باید بالانس رژیم های غذایی به درستی انجام شود.مصرف جيره هاي با سديم و پتاسيم بالا فقط براي گاوهاي شيرده توصيه مي گردد.

 9-جیره باید کاملا مخلوط شود تا امکان انتخاب به حداقل برسد.

10- مخازن آب نزدیک به آخور باشد تا دفعات مصرف آب افزایش یابد.آب خنک وکافی در اختیار دام قرار گیرد. برای هر 20 راس گاو یک آبشخور با ذخیره 20 لیتر در نظر بگیرید. آب مصرفي به علت كاهش مصرف ماده خشك، بطور چشمگير كاهش مي يابد. قراردادن آب تميز در نزديك محل تغذيه گاوها سبب تشويق آنها براي خوردن و نوشيدن مي شود. گاوها آب 21 تا 26 درجه سانتي گراد را به آب خيلي سرد ترجيح مي دهند . نیاز روزانه گاوهاي شيرده به آب بين 130 تا 150 ليتر می باشد. وقتي گاوها تحت استرس گرمايي هستند، نياز آبي آنها2/1 تا 2 برابر ميشود. در زمان استرس گرمايي، گاوها پس از ترک محل شيردوشي، آب بیشتری مصرف خواهند کرد.

11-از بروز هر نوع تنش در گله خودداري نماييد.

12-نسبت علوفه به كنسانتره را كاهش دهيد. درماههاي گرم تابستان نباید فيبر اضافي درجيره وجود داشته باشد، زيرا فيبر اضافي موجب افزايش حرارت هنگام تخميردرشكمبه مي شود. البته كاهش شديد علوفه ها در جيره هاي مصرفي در اكثر گله ها منجر به افزايش توليد اسيد در شكمبه و كاهش ميزان مصرف خوراك مي گردد..

13-ایجاد سایبان بر روی اصطبل ها، آخور، آبشخور، بازگذاشتن دور تا دور اصطبل(3/5-4/5 مترمربع سایبان برای هر گاو بالغ).

14-نظافت تابستانی رعایت شود و پره های فن ها را از گرد و غبار پاک کنید، زیرا با کند شدن حرکت پره ها امکان جابجایی مناسب هوا وجود ندارد.

15-در طول تابستان برای جلوگیری از تجمع خوراک فاسد و جلبک، باید آبشخورها حداقل یک روز در میان با محلول ضدعفونی کننده رقیق شده شسته شوند و آبشخورهای بیشتری نزدیک محوطه انتظار شیردوشی قرار گیرند.

16-باتوجه به اینکه گاوها در بهاربندها پراکنده هستند جهت خنک کردن بدن آنها، جایگاه انتظار شیردوشی بهترین مکان خنک سازی هستند که باید توسط هواکش، پنکه و مه پاش ها و مصرف آب سرد بلافاصله پس از دوشش دمای بدن دام را کاهش داد. 

17-کاهش زمان انتظار قبل از شیر دوشی؛ کاهش تعداد گاو در هر گروه شیر دوشی.

 18-جایگاه نگهداری دام طوری طراحی و ساخته شود که تهویه به خوبی در آن صورت گیرد (ساخت جایگاه مناسب در جهت شمالی جنوبی بدون دیوار برای جابجایی هوا).

19-هواکش با زاویه 30 درجه به سمت پایین نصب گردد.

20-به گاوهایی که زایمان آنها نزدیک است توجه بیشتری شود و آخور خوراک آنها را برای پیشگیری از فساد ناشی ازتابش آفتاب پوشانده شود.

نتيجه گیری: با توجه به اینکه استرس گرمایی یکی از مشکلاتی است که باعث به خطر انداختن سلامت دام، کاهش تولید و عملکرد تولید مثلی دام می گردد لذا باید توجه بیشتری به بهبود شرایط و تجهیزات پرورش بخصوص در فصول گرم سال داشت تا از اثرات منفی و جبران ناپذیر استرس گرمايي برعملكرد و سلامت گاو جلوگیری بعمل آید. لذا نیاز هست دامدار با راهکارهای مدیریتی و با بکارگیری تجهیزات در دامداری مانع از استرس گرمایی در دام خود گردد و با بروز استرس گرمایی در دام، با روش های خنک کردن دام و اقدامات اولیه جهت کاهش استرس در دام آشنایی داشته و از افزایش استرس در دام جلوگیری نماید. نگه داشتن گاوهای شیری در شرایط خنک و متعادل می تواند موجب بازگشت هر چه بيشتر سرمایه شود.همچنانکه این كار باعث می شود دام ها راحت تر بوده و در نتيجه باعث تولید بیشتر می شود. سایبان و آب خنک باید در دسترس گاوها و تلیسه ها در تمام مدت باشد. در صورت امكان بايد وسایل خنک کننده در گاوداری و در محل خوراک خوردن (آخور) نصب گردد. در تابستان جیره باید بالانس گرديده و بطور کلی انرژی افزایش یابد تا به جبران کاهش ماده خشک جیره کمک کند.