اثر افزودن دانه کتان به جیره دام و تاثیر آن بر سلامتی و ترکیب شیر 

کتان (usitatissim Linum ) يک محصول مهم چندساله است که يا به منظور استفاده از روغن حاصل از دانه

آن و يا براي استفاده از فيبر موجود در کاه آن کشت می شود دانه کتان(Flaxseed يا Linseed )عموماً زمانی که تقريباً 90 درصد دانه داراي حالت برآمدگی و برنگ قهوه اي روشن است برداشت می شود .

شکل دانه کتان

دانه هاي کتان، دانه هاي بسيار کوچک هستند و موسيلاژ موجود در پوشش خارجی آنها کيفيت بسيار لغزنده به آنها می دهد که ترکيب آن، لمس کردن و فرآيندسازي دانه کتان را مشکل می سازد.

روغن کتان و ترکیب اسیدهاي چرب آن

بسته به محل، رقم، شرايط محيط و روش آناليز ممکن است ترکيب دانه کتان بطور معنی داري متفاوت باشد.

گزارش شده است که پراکندگی روغن دانه کتان حدود 35-45 درصدمی باشد اين اعداد نشان دهنده نقش محل و واريته کتان در محتواي روغن دانه کتان است .

در هر حال، آنچه که دانه کتان را به عنوان يک محصول مورد علاقه می سازد محتواي بالاي روغن آن نيست چون محتواي روغن آن بطور معن داري از محتواي روغن دانه هاي روغنی عمده بالاتر نيست، بلکه دليل آن درصد بسيار بالاي اسيد لينولنيک آن است .از کل روغن موجود در دانه کتان، اسيد لينولنيک جزء اصلی اسيدچرب بيشتر ارقام دانه کتان می باشد.

علاوه بر روغن بالا، دانه کتان حاوی %۲۰ پروتئین و %۳۰ NDF می باشد که آن را به عنوان منبع پروتئینی و انرژی در تغذیه گاوهای شیری مطرح می کند. دانه کتان به عنوان یک مکمل چربی دارای اسید چرب ضروری آلفا لینولئیک و لیگنان که به عنوان یک آنتی اکسیدان قوی در خوراک دام است مطرح می باشد.  در قسمت لایه فیبر خارجی دانه کتان غنی ترین منبع لیگنان های گیاهی وجود دارد و سکو ایزولاریکوزینول دی گلوکوزید بیش از ۹۵ درصد لیگنان کتان را تشکیل می دهد.میزان سکوایزولاریکرزینول دی گلوکوزید دردانه کتان از ۱/۶تا ۹/۲۵ متغیر است.لیگنان های دانه کتان با تولیدمثل تداخل ندارند.به عنوان مثال جیره های حاوی ۹% دانه غلطک خورده و 10/8 % دانه کامل سبب افزایش باروری گاوهای شیری شدند.

در حیوانات غیر نشخوارکننده، لیگنان های گیاهی تبدیل به لیگنان های حیوانی می شوند که شامل (اینتر دیول (ED) و اینترلاکتون (EL) است ) که تحت تأثیر باکتری های کلون صورت میگیرد.
در حیوانات نشخوارکننده، مطالعات درون تنی نشان داده که میکروب های شکمبه ای توانایی تبدیل سکوایزولاریکرزینول دی گلوکوزید به EL و ED را دارد و EL اصلی ترین محصول نهایی لیگنان موجود در مایع شکمبه است مطالعات دانشمندان نشان داد که شکمبه اصلی ترین مکان متابولیسم لیگنان کتان در گاوهای شیری است و  EL دفع شده در ادرار، خون و شیر نشان داد که محصولات حاصل از متابولیسم می توانند در مایع های فیزیولوژیک جابجا شوند.

 مواد ضد تغذیه ای موجود در دانه کتان

گلوکوزید های سیانوژیک

دانه­ های کتان نارس حاوی مواد گلوکوزیدی مثل لینامارین، لینوستاتین ونئولینوستاتین هستند.در دمایی بین 40 و 50 درجه سانتی­گراد، با سطح2 تاpH 8 و در حضور رطوبت، آنزیم لیناز، سیانید هیدروژن (HCN) را آزاد می­ کند.

در روند عادی استخراج روغن، دمای بالا آنزیم لیناز را نابود می کند و هیچ سیانید هیدروژن  تولید نمی ­شود.

اما دانه های که به طور کامل فراوری نشده و کنجاله­ های بذرکتان فراوری شده در دمای پایین می توانند برای حیوانات به خصوص تک معده ای ها سمی باشد، توصیه شده است که دانه­ کتان را در آب جوش ریخته ( به جای آب سرد)، سپس برای پنج دقیقه آن­ها را جوشاند.این فرایند باعث گسیختن پوشش دانه می­شود و اجازه می دهد که ترکیبات سیانیدی تولیدی واکنش داده یا تخریب شوند، و هرگونه سیانیدی بخار شود.دانه های پخته شده توده ­ی ضخیمی ایجاد می کند. استخراج با تریکلرواتیلن یا تتراکلراید کربن گلوکوزیدهای آن را از بین می برد.

آنتاگونیست ویتامین B6

دانه کتان حاوی لایناتین و آنتاگونیست ویتامین B6 در غلظت­ های 20 تا 100 میلی­ گرم در کیلوگرم، هستند.

نشانه های کمبود B6 می­تواند در جوجه ­های گوشتی تغذیه شده با دانه کتان مشاهده شود و توصیه می شود که به جیره های حاوی آنها، یا کنجاله دانه کتان با ویتامین B6 اضافه شود.

موسیلاژ (Mucilage)

دانه های روغنی حاوی 2 تا 7 درصد موسیلاژ یا موسین هستند، که در فراوری و هضم تداخل ایجاد می­ کند.

موسیلاژ­ها آب جذب می­ کنند،  ویسکوزیته روده را افزایش می­ دهند و اثر ملین دارند.اگرچه این اثر ملینی می­تواند در انسان مفید باشد، اما می­ تواند باعث کاهش عملکرد در دام ­ها، به ویژه در پرندگان جوان شود.افزودن آنزیم­ های تجزیه کننده ­ی فیبر و خوراندن تدریجی بذرکتان برای تسکین این اثرات ضد تغذیه ای پیشنهاد شده است .

اثر دانه کتان بر ترکیب اسیدهای چرب شیر و سلامتی دام

به طور کلی، دانه کتان خام و فراوری شده باعث تغییر پروفایل اسید چرب، چربی شیر می ­شود، به طوری که نسبت اسیدهای چرب اشباع نشده را با کاهش اسیدهای چرب اشباع درکل اسیدهای چرب، افزایش می­ دهد.

بررسی ها نشان می دهد، دانه کتان فراوری شده و خام باعث افزایش مقدار اسیدهای چرب (C18 و C19 اشباع و غیراشباع) در چربی شیر می شود.اما اسیدهای چرب با طول زنجیره­ ی کوتاه و متوسط ( C4 و C17 )و همین طور زنجیر بلندتر (بیش از C19 ) را کاهش یا اثری بر آنها نداشته است.

 تغذیه دانه کتان بطور کلی باعث کاهش نسبت اسید چرب امگا ۶ به امگا-۳ در چربی شیر می شود؛ که احتمالا باعث بهتر شدن پروفایل اسید چرب شیر و در نتیجه بهبود و سلامتی انسان می شود، دانه کتان به راحتی توسط گاوهای شیری خورده می شود و تغذیه آن تا ۱۵۰ گرم در کیلوگرم ماده خشک اثری بر مصرف ماده خشک در مراحل اولیه و انتهای شیردهی ندارد.

علاوه بر این تغذیه دانه کتان به میزان ۹۰ گرم در کیلوگرم ماده خشک موجب کاهش مرگ و میر جنین می شود؛ بنابراین باعث بهتر شدن حالت باروری در گاوهای شیری می شودامروزه تمایل به استفاده از دانه کامل کتان یا مشتقات آن که شامل(شکل آسیاب شده، روغن کتان، کنجاله کتان، فیبر کتان و لیگنان های استخراج شده از آن)در تغذیه و خوراک دام و طیور بیشتر شده است.

استفاده از دانه کتان در دوره انتقال (۳ هفته قبل تا ۳ هفته بعد از زایش) باعث اثرات قابل توجهی بر سلامت، تولید و سوددهی گاوهای شیری می شود.

در طی این دوره، مصرف خوراک تأمین کننده نیازهای حیوان برای تولید شیر نیست که در نتیجه باعث بالانس منفی انرژی می شود.در روزهای ابتدایی شیردهی افزایش تجزیه چربی از بافت چربی و ماهیچه ای برای تأمین انرژی نگهداری بدن و تولید شیر رخ می دهد.

تجزیه چربی بدن همراه با افزایش اسیدهای چرب غیراستریفیه در پلاسما است، این ترکیبات توسط کبد مصرف می گردد.بیشتر اسید چرب استریفیه شده از اکسیداسیون اسید چرب تری گلیسریدها به دست می آیند که منجر به وقوع کبد چرب، گلوکونئوژنسیس می شود.

استفاده از دانه کتان طی این دوره باعث تامین انرژی و جلوگیری از بیماری متابولیکی می شود.